Disa nga refugjatët nga luftërat jugosllave të viteve 1990 i kanë kushtuar jetën e tyre ndihmës për të tjerët që gjithashtu u dëbuan nga shtëpitë e tyre nga konflikti.

Nga Serbeze Haxhiaj, BIRN

Më 26 mars 1999, dy ditë pasi NATO-ja filloi bombardimin e Jugosllavisë, Marin Din Kajdomcaj u kap dhe u torturua nga paraushtarakët serbë në vendlindjen e tij në Kosovë.

Kajdomcaj punonte për agjencinë e refugjatëve të Kombeve të Bashkuara, UNHCR, dhe kishte qëndruar në Prishtinë kur pjesa tjetër e ekipit të vogël të agjencisë u evakuua në prag të sulmeve ajrore.

I plagosur rëndë dhe i lënë buzë rrugës, Kajdomcaj vendosi të largohej me familjen e tij tre javë më vonë; ata u drejtuan drejt kufirit me Maqedoninë e Veriut si pjesë e një vale qindra mijëra shqiptarësh të tjerë të Kosovës të dëbuar nga shtëpitë e tyre në atë që atëherë ishte një krahinë e Serbisë nga një luftë brutale kundër kryengritjes serbe.

“Kur kalova kufirin, ndjeva një zbrazëti të madhe, një ndjenjë të rëndë të të qenit refugjat pasi lashë pas prindërit, shtëpinë dhe vendin tim”, tha ai për BIRN një çerek shekulli më vonë, në një intervistë për të shënuar Ditën Botërore të Refugjatëve më 20 qershor.

Kajdomcaj, 61 vjeç, foli nga zyra e tij në Sana'a, Jemen, ku ai është përfaqësues i UNHCR-së, agjencisë së OKB-së për refugjatët.

Ky vend pune është i fundit i tij në një karrierë të gjatë dhe shpërblyese që e ka vendosur Kajdomcaj në vijën e parë të krizave të refugjatëve në mbarë botën, nga Gjeorgjia në Sri Lanka, Pakistan, Darfur, Jordani, Bangladesh dhe – pas pushtimit të plotë të Rusisë të Ukrainës – Poloni.

Ai thotë se përvoja e tij e largimit nga Kosova, e qëndrimit me muaj të tërë në një kamp refugjatësh me mijëra shqiptarë të tjerë të Kosovës, i jep atij një pasqyrë të thellë në gjendjes së vështirë të atyre që ai ndihmon sot.

“Unë u them atyre në të gjithë botën se kam qenë vetë një refugjat dhe se e kuptoj dhimbjen tuaj”, tha ai. “Nuk je një zyrtar që mund t'i lësh emocionet jashtë zyrës sate. Kjo është e pamundur.”

“Mendoj se ditët e mia si refugjat dhe shërbimi im për njerëzit në kërkim të shpresës kanë formësuar drejtimin e jetës sime, fatin tim si eksperte emergjence”, tha Kajdomcaj.

“Mundësia për t'i ndihmuar ata në momentet e tyre më të vështira, të jep një shtysë për të qëndruar i përkushtuar kundër të gjitha gjasave.”

Ai u bëri thirrje shteteve anembanë botës që “t'i mbajnë dyert e tyre të hapura”.

“Hapësira për refugjatët po zvogëlohet”, tha ai. “Ne duhet të garantojmë solidaritet për ata që largohen për të shpëtuar jetën e tyre vetëm sepse disa grupe i shohin ata si të ndryshëm.”

“Më la shenja”

Sipas UNHCR-së, nuk ka pasur kurrë kaq shumë refugjatë sa ka sot – afërsisht 45 milionë deri në fund të vitit 2023, 75 për qind e tyre të strehuar në vende me të ardhura të ulëta dhe të mesme; 67 milionë të tjerë u zhvendosën brenda vendit.

“Një krizë mbivendoset mbi një tjetër”, tha Veton Orana nga UNHCR-ja në Gaziantep, Turqia juglindore. “Zgjidhja e problemit të refugjatëve nuk është ndërhyrja humanitare, por një zgjidhje politike.”

Ashtu si Kajdomcaj, Orana 61-vjeçar flet nga përvoja personale.

Ai u bë refugjat në mars të vitit 1999 kur UNHCR-ja evakuoi stafin e saj nga Kosova. Orana, një kosovar, kishte qenë në agjenci që nga viti 1995, duke punuar fillimisht me refugjatët boshnjakë nga Bosnja, refugjatët serbë nga Kroacia dhe më pas me shqiptarët e Kosovës të zhvendosur nga luftimet midis forcave serbe dhe Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës.

Ashtu si Kajdomcaj, Orana përfundoi në Maqedoninë e Veriut. “Ishte një ndjenjë e tmerrshme”, kujton ai. “Isha i pastrehë dhe konfuz për të ardhmen time.”

Situata ishte “e zymtë”, tha ai, “dhe nuk e dija se sa do të zgjaste”.

“Njerëzit sollën dëshmi të tmerrshme për mizoritë që kishin parë. Thellë brenda, kjo më la shenja.”

“Koncepti i trenave të mbushur me njerëz përtej kapacitetit të tyre për dëbim është i tmerrshëm dhe la kujtime të hidhura në mendjen time.”

Por Orana vë në dyshim nëse përvoja e tij e ka informuar vërtet karrierën e tij, e cila e ka parë atë të shërbejë në Sierra Leone, Afganistan, Bangladesh, Mianmar dhe Bregun e Fildishtë.

“Nuk është e rëndësishme nëse ke qenë apo jo refugjat vetë”, tha ai. “Të jesh refugjat nuk të bën një njeri më të mirë për t'u marrë me çështjet humanitare.”

Të dy, Orana dhe Kajdomcaj, u kthyen në Kosovën e tyre të lindjes në qershor 1999 me vendosjen e 50,000 paqeruajtësve të NATO-s dhe tërheqjen e forcave serbe në fund të 11 javëve sulmesh ajrore.

“Doja të isha afër dhe të ndihmoja njerëzit e mi në atë dhimbje të madhe”, tha Kajdomcaj, pavarësisht nxitjes së kolegëve të tij për të shkuar diku tjetër pas traumës që kishte pësuar.

“Isha me kontingjentin britanik dhe natën e parë e kaluam zgjuar në Ferizaj”, tha ai, duke iu referuar qytetit jugor të Kosovës të njohur për serbët si Urosevac. “Ishte emocionale, surreale.”

Me UNHCR-në, Kajdomcaj mori pjesë në bisedimet me komandantin e forcave të NATO-s, gjeneralin britanik Mike Jackson, para se t'i bashkohej zyrës së Sergio Vieira de Mello, kreut brazilian të misionit të OKB-së që mori përgjegjësinë për Kosovën me përfundimin e luftës.

Në vitin 2003, pas një viti në Afganistan, Kajdomcaj ishte kreu i zyrës së UNHCR-së në Kirkuk, Irak. Vieira de Mello ishte në Bagdad si i dërguari kryesor i OKB-së.

Kajdomcaj kujton se i kishte dërguar një mesazh pasditen e 19 gushtit 2003, duke e lajmëruar për një dalje që Kajdomcaj kishte bërë në CNN për të folur për refugjatët.

Vieira de Mello nuk u përgjigj. Një orë më vonë, Kajdomcaj dëgjoi se ai ishte në mesin e të paktën 17 personave të vrarë në bombardimin e selisë së OKB-së.

“Ishte një moment tronditës humbjeje për mua pasi ndava kaq shumë ditë duke punuar për të lehtësuar dhimbjen e miliona njerëzve në nevojë”, tha ai.

“Të huaj në tokën e dikujt tjetër”

Sinisa Nadazdin kujton shkollën e tij në Mostar, në jug të Bosnjës dhe Hercegovinës, teksa dridhej nga forca e një shpërthimi. Ishte e premte, 3 prill 1992 dhe lufta kishte filluar.

“Papritmas u bë shumë e vërtetë”, tha ai për BIRN. “Ne vrapuam te dritaret dhe pamë një re të madhe të zezë. Armiqësitë në Mostar filluan më 3 prill.”

Katër ditë më vonë, Nadazdini dhe familja e tij u nisën për në Serbi, duke qëndruar me të afërm në Beograd dhe më pas në qytetin e Smederevës.

“Isha adoleshent, kështu që për mua dhe vëllain tim më të vogël, kjo ishte disi emocionuese. Ardhja në vende të reja, takimi me njerëz të rinj”, tha ai për BIRN.

“Por për prindërit e mi, kjo ishte një periudhë pikëllimi i madh. Vetëm më vonë e kuptova se sa e vështirë ishte gjithçka për ta.”

Nadazdini ishte rritur në një familje tipike jugosllave të klasës së mesme. Prindërit e tij, tha ai, “jetonin një lloj ëndrre jugosllave. Dhe kur vendi u shpërbë, sigurisht që ëndrra mori fund.”

Katër muaj më vonë, familja e tij u shpërngul në Mal të Zi, ku babai i tij gjeti punë në prodhuesin e aluminit të Podgoricës, pasi kishte punuar në një tjetër në Mostar.

Podgorica nuk është larg Mostarit, megjithatë Nadazdini tha se lëvizja i bëri ata të ndiheshin si “të huaj në tokën e dikujt tjetër”.

Kur lufta në Bosnje përfundoi në vitin 1995, familja e Nadazdinit nuk besonte se mund të ktheheshin të sigurt në Mostar. U desh një dekadë më shumë që Podgorica të bëhej vërtet shtëpi, tha ai, dhe marrja e shtetësisë rezultoi e vështirë.

“Kjo është arsyeja pse unë ende nuk kam nënshtetësi malazeze”, tha Nadazdini për BIRN. “Formalisht, unë ende konsiderohem si i huaj. Jam me leje qëndrimi.

Në vitin 1999, kur refugjatët shqiptarë të Kosovës filluan të vërshonin përtej kufirit në Mal të Zi, kjo përkoi me një moment në jetën e Nadazdinit kur ai “kërkonte një kuptim më të thellë” dhe i ishte drejtuar besimit fetar.

“Iu bashkova një prej kishave ungjillore lokale dhe këtu filloi përfshirja ime me refugjatët”, tha ai.

Më vonë, kur shqiptarët filluan të ktheheshin, serbët dhe romët erdhën në anën tjetër, duke iu druajtur sulmeve hakmarrëse në fund të sulmeve ajrore të NATO-s.

“Punova me këdo që kishte nevojë për ndihmë, veçanërisht me refugjatët romë dhe egjiptianë”, tha ai. “Ata jetonin në mjerim.”

Puna e ndihmoi Nadazdinin të kuptonte se “toka shumë shpesh u jep njerëzve identitet”.

“Romët dhe egjiptianët kishin një vend ku lindën, miqtë, kulturën dhe traditat e tyre, dhe papritmas ata ishin në një vend që nuk e vlerësonte këtë”, tha ai.

“Deri atëherë, e kisha nënvlerësuar përvojën time si refugjat, sepse nuk i kushtoja shumë rëndësi. Pastaj kuptova se familja ime ishte çrrënjosur, ishte çrrënjosur nga identiteti ynë.”

Njëzet e pesë vjet nga ikja e tij nga Kosova, Kajdomcaj tha se ai gjithmonë gjen kohë “të qëndrojë me refugjatët dhe të hajë me ta”.

Kushtet në disa kampe refugjatësh mund të jenë të mjerueshme, pranoi ai, “por për ata që ikin nga vdekja, është një vend shpëtimi”.

“Në shumë kampe, fëmijët nuk mund të arsimohen dhe bëhen ajo që ne e quajmë ‘brezi i humbur'”, tha ai.

Por, tha ai, “kur merr dorën e dikujt dhe i shërben një brezi fëmijësh që rriten në kampe, kjo është një ndjenjë e mrekullueshme që nuk mund të krahasohet me asgjë”.